‘Literatuur opent nieuwe werelden’: een goed boek geeft je de mogelijkheid om kennis te maken met werelden en met leefstijlen die je niet of nauwelijks kende. Je leest dit wel vaker: literatuur verrijkt je blik op de werkelijkheid en geeft je de mogelijkheid om kennis te maken met de manier waarop anderen omgaan met de condition humaine. Het omgekeerde kan ook: literatuur kan ook werken als een spiegel die je eigen werkelijkheid die je steeds zo vertrouwd was, op een andere manier aan je toont. En het grappige is: het ondergaan van dit soort leeservaringen is niet leeftijdgebonden, het is niet voorbehouden aan de jeugd die de wereld nog moet ontdekken. Dat ondervond ik onlangs toen ik tijdens een lange vakantie flink aan het lezen was en voor mij totaal nieuwe literatuur ontdekte.

Functies literatuur(-onderwijs)

Als geschreven wordt over de functie van literatuur, dan gaat het meestal over de functie van literatuuronderwijs. Neem het aanstekelijke blog van Kris van den Branden die de verrijkende ervaringen van het lezen door leerlingen belangrijker vindt dan het aanleren en toepassen van literatuurtheoretische vaardigheden. Prompt wordt daarop gereageerd door een leraar die vindt dat beide van belang zijn. Leraren zijn het zelden met elkaar eens, ook als het gaat om literatuuronderwijs (het lijken wel juristen).

Twintig jaar geleden deed Tanja Janssen promotie-onderzoek naar het literatuuronderwijs in het VO en hoe leraren daar vorm aan geven. Zij kwam tot vier typen docenten. Verreweg de grootste groep wordt gevormd door het type cultuurvormer, de verteller, die de nadruk legt op historische feitenkennis en die de meeste aandacht besteedt aan vooroorlogse literatuur. Tegenpool van de cultuurvormer is de ‘individuele ontplooier’. Deze docenten (een kwart van de onderzochte groep) leggen de nadruk op moderne literatuur en streven ernaar leerlingen zelfkennis te laten opdoen. En dan zijn er nog twee kleinere typen: de literair-esthetische vormer, met veel aandacht voor de technische kant van literatuur, zoals opbouw van de tekst en vertelperspectief, en de maatschappelijke vormer, die via boeken de leerlingen een kritische kijk op de wereld wil meegeven. In de praktijk verschilt deze groep niet duidelijk van de individuele ontplooier. Dat ‘literatuur nieuwe werelden opent’ voor de leerling is zeker geen  gemeengoed in het voortgezet onderwijs van dat moment. Zouden deze vier typen de afgelopen twee decennia na dit onderzoek hebben overleefd?

Klassiekers en bestsellers

Er zijn van die boeken die je op enig moment met een dermate grote intensiteit en ononderbroken aandacht leest dat je achteraf en nog jaren later constateert dat ze een blijvende indruk achterlaten. Boeken die een stempel zetten op je ziel in een onomkeerbaar proces. Titels die een onuitwisbare indruk op mij maakten, zijn Van de koele meren des doods van Frederik van Eeden, Honderd jaar eenzaamheid van Gabriel Garcia Marquez, Niemand is onsterfelijk van Simone de Beauvoir, Een mens van goede wil van Gerard Walschap (ook diens Houtekiet en diens Zuster Virgilia vond ik geweldig), Vaders en zonen van Ivan Toergenjev, Lolita van Vladimir Nabokov. En zo waren er meer. niemand-is-onsterfelijk-simone-de-beauvoir_885_1Noem het gerust de bekende, voor de hand liggende titels, maakt niet uit. Het zijn niet voor niets klassiekers. (En het zijn zelden de kortstondige bestsellers waarvan er drie of vier per jaar langskomen, zoals De tolk van Java van Alfred Birney die ik wel interessant vond om te lezen, al was het maar om kennis te nemen van de politieke chaos uit de beschreven periode van de Nederlandse geschiedenis, maar die ik literair gezien niet bijzonder vond. En het was ook niet De heilige Rita van Tommy Wieringa die ik literair wel sterk vond en die me vooral fascineert door de vraag waarom dit boek zo populair is – wordt dit veroorzaakt door onderhuidse nostalgie naar een ‘premoderne’ leefwijze?)

Genoegen en ervaring

Door mijn studie Nederlands kan ik me niet meer ontdoen van de geïnternaliseerde neiging om op literatuurtheoretische manier naar een roman te kijken. Je wordt opgeleid tot het bovengenoemde type literair-esthetische vormer. Het is een natuurlijke neiging geworden en daar is ook niets mis mee om de simpele reden dat de opbrengst hiervan de leeservaring (wat mij betreft) zeker verrijkt. Maar deze opbrengst is wel van een geheel andere orde dan die van de indringende, blijvende ervaring. Ik weet niet of ik de juiste termen kies maar laat ik het verschil benoemen als het verschil tussen esthetisch genoegen, opgewekt door analyse (‘goed kijken’) enerzijds en existentiële ervaring anderzijds. Tegelijk realiseer ik me dat ik dit verschil niet absoluut moet maken omdat boeken die een existentiële ervaring geven tegelijk een esthetisch genoegen bezorgen – ik denk zelfs dat het eerste niet zonder het tweede kan, het tweede wel zonder het eerste.

‘Foute’ titels

Literatuur blijft verrassen – dat is het leuke van literatuur en dat is wat me gebeurde toen ik twee boeken las die nieuwe werelden voor mij openden. Ik kreeg de boeken toegestuurd vanwege mijn abonnement op Bookchoice. Elke maand ontvang ik acht nieuwe e-booktitels. Ik download die op mijn e-reader en zie de omslagpagina’s langskomen. Zou ik ze in de boekhandel zien staan, ik zou ze niet uit de kast pakken. ‘Foute’ titels en lelijke omslagen creëren gelijk al een fikse hindernis. Maar, het was vakantie en ik besloot me open te stellen. Toen kwam het goed.

Het ‘nieuwe’ in de uitdrukking ‘nieuwe werelden’ was voor mij dat ik kennis maakte met boeken die vallen buiten het gangbare patroon van de West-Europese literatuur waar ik gewoonlijk op georiënteerd ben. Het zal mijn gebrek aan belezenheid zijn maar ik las niet eerder een roman die speelt in een roerige banlieu van een grote Franse stad. Evenmin las ik eerder een roman waarin de Irakese samenleving onder Saddam Hoessein wordt geportretteerd.

Taboes, liefde en chantage

Wie kent niet de beelden van de rellen in Franse voorsteden waar de problemen zich stapelen tot ongekende hoogten? Nog deze week publiceerde president Macron een actieplan om daar iets aan te doen – het zoveelste geloof ik. In de roman De Franse bruiloft (deel 1 van De wilden) van Sabri Louatah bevinden we ons in St. Etienne waar zich een grote Algerijnse gemeenschap bevindt. En bruiloftzoals de titel al aangeeft, er wordt getrouwd. De huwelijksdag is de eenheid van tijd waarin de verwikkelingen zich voltrekken en waarin we kennismaken met oude tradities in een nieuwe omgeving, met de heiligheid van het familieverband en de plaats van het zwarte schaap, met jongeren die zich hebben ontworsteld aan de lokale ellende (door weg te gaan) en met jongeren die in de criminaliteit verzeild raakten, met taboes en chantage, met stevige vormen van geweld tegenover aandoenlijke manifestaties van grote liefde, met onderlinge twisten over de ware islam en over de verschillen tussen Algerijnen en Marokkanen. Met tussendoor als rode draad de voorverkiezingen van een nieuwe president met dit keer een allochtone kandidaat. Een roman over het gewone leven dus en over hoe dingen kunnen gaan – in een wereld die ik niet zó kende.

Deel 2 van het drieluik De Wilden, getiteld Broers, vijanden verscheen eind 2017 in vertaling. Het staat op mijn lijstje.

Een ziel in een tunnel

Dat laatste geldt ook voor het bijzonder gecomponeerde Schoonheid die in mij raast tot ik sterf van Hazim Kamaledin. In deze roman voert de schrijver zichzelf op nadat hij overleden is door een onduidelijke oorzaak: is hij vermoord door terroristen of omgekomen bij een bombardement door de Amerikanen? Wie zal het zeggen in een wereld die beheerst wordt door chaos, onzekerheid en terreur? Zeker is dat de hoofdpersoon een geroemde film maakte met dezelfde titelhazim als het boek nu heeft en waarin hij kritiek leverde op Saddam Hoessein. Toen de autoriteiten dit merkten pleegden zij zodanig censuur dat er niet meer dan een lofuiting op de grote leider overbleef. De filmmaker Kamaledin, of beter: zijn ziel, is in een tunnel onderweg naar het licht en wordt tijdens die tocht overvallen door allerlei stemmen, onder meer van familieleden. Telkens vertelt een stem een gebeurtenis en samen creëren deze verhalen een bizarre eenheid waarin zijn vader en moeder kibbelen over de plaats van begraven, waarin soennieten en sjiieten elkaar naar het leven staan, waarin zich zeer bijzondere familieverbanden voordoen, waarin ironische beschrijvingen van de realiteit afgewisseld worden met magisch-realistische verhalen over monsters. Hallucinerende situaties, satirisch beschrijvingen van pijnlijke processen, slinkse afleidingsmanoeuvres om de autoriteiten te omzeilen, het doet zich allemaal voor. En bovenal: chaos en onzekerheid.

Literatuur die nieuwe werelden opent: ja dat zeker, maar die je ook je vertrouwde wereld opnieuw doet waarderen.

 

Share