Kun je een boek schrijven over wat we niet weten? Ja, dat is heel goed mogelijk. De geschiedenis van de filosofie bevat er velen. Steeds opnieuw stelden filosofen indringend de vraag hoe zeker we kunnen zijn van hetgeen we menen vast te weten. En altijd zochten ze naar een oplossing voor onze verlegenheid en putten ze zich uit in het verkennen van routes naar zekere kennis, naar onomstotelijk bewijs, naar wetmatigheid, naar houvast.
Ik ken maar weinig boeken waarin de auteur juist zo lang mogelijk wegblijft van de route naar zekere kennis en zich uitput in het ontmaskeren van valse profeten die het tegendeel beweren. Maar Nassim Nicholas Taleb is duidelijk wel zo iemand. Iemand die niet ophoudt te wijzen op de vele schijnzekerheden die ons worden voorgehouden, de talloze misleidingen die bijna niet zijn te doorzien, vaak voor de misleiders zelf niet eens.
Taleb stelt zich de vraag hoe het toch komt dat zich bepaalde onverwachte, zeer ingrijpende gebeurtenissen voordoen die niemand had voorspeld en waarvan velen achteraf beweren dat ze die hadden kunnen zien aankomen. Maar waarom is dat dan niet gebeurd? Taleb noemt als aansprekende voorbeelden onder meer: de val van de Berlijnse muur en 9/11. Hij noemt die gebeurtenissen zwarte zwanen en zette in de keuze van die metafoor velen op het verkeerde been.
Karl Popper
De Zwarte Zwaan – wie wel eens een geschiedenisboekje van de filosofie heeft gelezen kent de zwarte zwaan ongetwijfeld uit het werk van Karl Popper, de wetenschapsfilosoof die worstelde met de vraag hoe de wetenschappelijke methode kon leiden tot zekere kennis. Juist voor de empirische wetenschappen is het inductieprobleem nijpend. Ik zie honderd zwanen die allen wit zijn en concludeer dat zwanen per definitie wit zijn. Ik kan eindeloos witte zwanen aan het corpus data toevoegen maar wordt de bewering daar sterker van? Popper: ik zou op zoek gaan naar een zwarte zwaan. Zolang ik die niet tegen kom versterk ik mijn conclusie dat alle zwanen wit zijn. Falsificatie in aanvulling op verificatie – daar gaat het om, bij Popper. Maar Taleb zit op een heel andere lijn dan Popper.
Voor Taleb is een zwarte zwaan niet een ‘logische’ aangelegenheid (namelijk de zoektocht naar de uitzondering) maar een calamiteit die ons erop attendeert hoe onvoorspelbaar onze voorspellingen zijn. ‘Binnen de logica van de Zwarte Zwaan is wat je niet weet veel relevanter dan wat je wel weet.”, aldus Taleb. Veel Zwarte Zwanen worden veroorzaakt en versterkt doordat ze niet werden verwacht. Daar gaat het om.
Vijanden
Taleb schreef een wonderlijk boek en maakte er vele vijanden mee – zoveel is wel zeker. Bij herhaling lijkt hij weer helemaal opnieuw te beginnen. Hij herhaalt zich keer op keer maar – het lijkt opzet, want de boodschap komt daardoor wel stevig binnen.
Taleb richt zijn pijlen op statistici die naar zijn mening amper doorhebben waar de beperkingen van hun methoden liggen. En als hij hen daar in lezingen op attendeert wordt hij, naar eigen zeggen, weggehoond. Het kan hem weinig schelen.
Taleb fulmineert tegen schijnzekerheden als stresstests voor banken. Banken, bankiers. Hij kent ze door en door. Deelde hun verleden, was zelf aandelenhandelaar op Wall Street en kent hun denken, hun korte-termijn-oriëntatie, hun fixatie op een bonus, hun blikverenging. En steekt er de draad mee, laat geen spaan van hen heel. Zo ook met economen en hun voorspellingen. Ooit hen achteraf zien uitleggen waarom hun voorspelling niet uitkwam?
Neen, dan heeft Taleb het meer op met militairen die met veel meer realiteitszin oog hebben voor calamiteiten.
Gebrek aan lef kun je Taleb niet verwijten. Hij noemt zijn opponenten met naam en toenaam en haalt ze gedurig door het slijk. Enerzijds vermakelijk om te lezen, anderzijds wel getuigend van erg veel arrogantie en zelfvertrouwen. Een onsje minder had soms wel gemogen. Omgekeerd, als je hem mag geloven hebben ze hem ook niet gespaard.
Mooie woorden
Taleb introduceert een veelheid aan woorden die ik voor lezing van dit boek niet kende. Kent u serendipiteit (‘vinden wat je niet zocht’)? Platoniciteit (‘de kaart verwarren met het gebied’)? Beschikbaarheidsheuristiek? Neurale correlaten van de asymmetrie?
Ja, soms gaat Taleb diep in op statistiek, althans, voor mij te diep. Nou, die hoofdstukken mag je van hem ook gewoon overslaan.
Maar wat hij vertelt over het begrip ‘schaalbaarheid’ is weer wel goed te volgen, En interessant! Hij legt het als volgt uit: je hebt beroepen waar je per uur betaald wordt of per verrichting o.i.d. Je bent dan redelijk zeker van je inkomen, er zullen zich weinig onverwachte wendingen voordoen. En je hebt beroepen waar dat niet zo is en waar veel meer onverwachts mogelijk is. Neem: het schrijven van een boek. Het kan een winkeldochter worden maar het kan ook een bestseller worden waardoor je heel rijk wordt. Neem de schrijfster van de Harry Potter serie, J.K. Rowling. En het is echter onvoorspelbaar wat er gaat gebeuren.
Het idee van de schaalbaarheid bracht Taleb op de gedachte om te onderzoeken hoe dingen werken, hoe we wel of juist niet weten wat er gaat gebeuren.
Zo creëert Taleb twee werelden: Mediocristan, waar alles voorspelbaar is en Extremistan, waar schaalbaarheid troef is.
Eyeopeners
Heerlijk die eyeopeners waar het boek vol mee staat. Zo laat hij bij herhaling de lezer zich doen beseffen dat wat hij weet maar een schijntje is van wat er te weten valt. Dat ligt voor de hand maar soms is dat ook opmerkelijk. Neem een mooie observatie naar aanleiding van 9/11. Nu wordt iedereen geprezen die zich na de instorting van de Twin Towers verdienstelijk heeft gemaakt in het beperken van de schade, in heldhaftig optreden. Denk aan de brandweermannen. Taleb dingt daar niet op af maar stelt wel de vraag: stel dat iemand de aanval had zien aankomen en maatregelen had genomen om die daadwerkelijk te vermijden, zou de naam van die persoon ooit bekend worden? Terwijl zijn invloed veel groter zou zijn geweest dan die van degenen die nadien hebben geholpen met de schade beperken. Wie vermoed had dat de aanslag eraan zat te komen zou op de bewuste dag gevechtsvliegtuigen rond de Towers hebben laten cirkelen.
Taleb waarschuwt de lezer tegen experts, tegen mensen die op titel van een deskundigheid menen hoe de werkelijkheid in elkaar steekt. Taleb: reken er maar op dat het niet gaat gebeuren wat ze je voorspiegelen.
Ontvankelijkheid
Ik zou nog veel kunnen vertellen over dit boek. Het heeft zo veel te bieden. Ik laat het hierbij.
Uiteindelijk is het boek van Taleb een mooi pleidooi voor ontvankelijkheid voor het onverwachte, voor de durf om te leven met onzekerheid, voor een levenswijze die zich niet laat verrassen omdat niet uitkomt wat werd verwacht, voor een leven dat het lot niet in handen legt van anderen, en zo meer.
Wat een bijzonder boek!
Nassim Nicholas Taleb, De Zwarte Zwaan. De impact van het hoogst onwaarschijnlijke. Tweede editie inclusief postscript essay Over robuustheid. 2012.