Een van de beste analyses van onze hedendaagse cultuur verscheen vorig jaar van de hand van Paul Verhaeghe, een Vlaams psychotherapeut en hoogleraar diagnostiek, onder de titel Identiteit. Echt een geweldig boek dat vlijmscherp en gepassioneerd (‘een woedend boek’ aldus Ger Groot in NRC) is geschreven en aangeeft wat in onze cultuur en werkelijkheidsbeleving telt en wat niet.
Verhaeghe bespreekt een keur van onderwerpen in samenhang: hoe een mens zijn identiteit ontwikkelt, hoe nature en nurture op elkaar inspelen, hoe een samenleving een identiteit ontwikkelt en hoe die omgaat met wat daar buiten valt. Over wat de evolutieleer ons kan leren, over de overschatting van de ratio en het brein, over de verwoestende werking van het neoliberalisme dat aanvankelijk zo veel goeds bracht maar nu is doorgeslagen, over hoe het komt dat er zo snel zoveel mensen antidepressiva zijn gaan slikken, over hoe het komt dat het aantal psychiatrische diagnoses in de DSM explosief gestegen is (en dat komt niet doordat meer mensen ziek zijn maar doordat de samenleving vaker afwijkend gedrag als medisch is gaan duiden, en waar dat gedrag dan van afwijkt (en wat dus kennelijk normaal is geworden, de norm). En wat we zouden kunnen proberen om weer meer balans in de samenleving en in ons eigen leven te brengen.
Ik ga dat hier allemaal niet samenvatten, lees het zelf want echt, het is een onthullend boek en erg goed geschreven. Ik volsta hier met een situatie die Verhaeghe beschrijft en die exemplarisch is voor hoe dingen gaan.
Neem het verschijnsel dat er zo veel kinderen het label ADHD krijgen. Verhaeghe interpreteert dit aldus. Onze samenleving, ‘wij in het onderwijs’ (niet het kind zelf hoor, dat hoor je er niet over) heeft ergens last van omdat het gedrag afwijkt van wat wij wenselijk vinden. We bundelen die kenmerken, geven er een naam aan en doen het, zonder deugdelijke onderbouwing, voorkomen alsof het om een neurofysiologisch verankerde stoornis gaat (‘een stofje tekort in de hersenen’) en/of dat het genetisch bepaald is. Beide toevoegingen (de neurofysiologische verankering en de genetische bepaaldheid) ontnemen vervolgens ieder in de omgeving van het kind de eigen verantwoordelijkheid en legitimeren de cirkelredenering: ‘kijkt eens hoe druk het kind is, ja dat komt doordat het ADHD heeft. Gelukkig is er Ritalin.’ Verhaeghe merkt gekscherend op dat ADHD veelal een seizoensgebonden stoornis is: in de zomervakantie hebben opmerkelijk weinig kinderen er last van.
Even kort door de bocht samengevat allemaal.
Verhaeghe, die weet waar hij het over heeft als het gaat om de snelgroeiende lijst van psychiatrische stoornissen, neemt het op voor al die mensen die niet passen in het neoliberale keurslijf van: gelijke kansen, de beste moge winnen, wie niet wint, jammer dan, eigen schuld dikke bult. Met uitsluiting en frustratie tot gevolg. En ook al lijkt het dat Verhaeghe vervalt in een wij-zij-schema, hij weet deze goed te omzeilen door te benadrukken dat het om balans gaat tussen maatschappelijke normen en individuele vrijheid.
Het spannende is dat ook al doorzie je dit ‘kwaad’, dat je dan toch ook jezelf kunt betrappen op behept zijn met dezelfde plaag. Hoe vaak wens je niet iemand ‘succes’ (alsof het alleen daar om gaat) of ‘geniet ervan’ (als hoogste goed) en kijk je naar een bepaalde groep als ‘losers’. In wat je iemand wenst, communiceer je wat je belangrijk vindt, je waarden, die weer deel uitmaken van je identiteit – een identiteit die weer grotendeels geënt is op het dominante wereldbeeld, daar waar de samenleving in overwegende mate aan hecht.
Inderdaad, regelmatig kom je jezelf tegen in dit boek. Dat dwingt tot zelfkennis gerelateerd aan het belang van jou voor de gemeenschap – de klassieke ethiek op de leest van Aristoteles. Verhaeghe is er een fan van. En dat begrijp ik na lezing van zijn boek goed.
De mooie recensie van Ger Groot in NRC:
http://paulverhaeghe.psychoanalysis.be/boeken/NRC_20120914%20Paul%20Verhaeghe%20Identiteit-2.pdf
een kritischer bespreking
http://onrust.2fd.eu/2012/11/boekbespreking-identiteit-paul-verhaeghe/
een interview met hem:
http://www.nrc.nl/boeken/2012/11/27/een-veilige-samenleving-vol-angst/
en een Youtubefilmpje:
http://www.youtube.com/watch?v=yIUFAnQRcNo