Er zijn van die begrippen die opeens opvallend vaak voorbij komen. Neem het begrip ‘professionele ruimte’ – hoe vaak hoor je dat niet noemen! Of beter: geclaimd worden. Want inderdaad, het is met ‘professionele ruimte’ net als met ‘vertrouwen’: als men het er over heeft, is het er meestal niet. Of in een te beperkte mate.
Het noemen is vooral een indicatie van zijn afwezigheid. Of dat er iets wringt. Spreken over professionele ruimte gebeurt altijd in situaties waarin de professional en diens manager tegenover elkaar staan. De manager die beheert of beheerst, de professional die zijn of haar vak uitvoert. Die twee functies (professional versus manager) vertonen een permanente neiging tot schuren.
Dit neemt niet weg dat als iets vaak genoemd wordt, dit niet automatisch wil zeggen dat iedereen er hetzelfde mee bedoelt.
Wat is dat: ‘professionele ruimte’?
Ik noem twee veelgehoorde betekenissen.
De eerste verwijst naar de mogelijkheid om je eigen werk zelf in te delen. Professionele ruimte als een soort arbeidsvoorwaarde. Als de prestatie maar wordt geleverd. Wanneer en waar het werk wordt uitgevoerd is aan de professional. Het systeem van kwaliteitszorg bewaakt de kwaliteit ervan.
De tweede betekenis is die van: de dingen kunnen doen zoals ze vanuit professionele maatstaven gedaan dienen te worden, ook in individuele gevallen – zelfs als dit ingaat tegen bepaalde afspraken. De vrijheid dus om dat wat jou tot een vakman of vakvrouw maakt in te kunnen zetten in individuele situaties.
De eerste betekenis heeft, inderdaad, de status van een arbeidsvoorwaarde. De tweede betekenis van het woord ‘professionele ruimte’ gaat niet over de materiële condities waarin het werk wordt uitgevoerd maar over het werk zelf. Dit appelleert aan de behoefte om vakmanschap te kunnen leveren.
De keten
Niet alleen een onderwijsgevende heeft behoefte aan vrijheid om binnen het eigen domein te kunnen beslissen in het belang van het individuele kind. Ook schoolleiders, bestuurders en interne toezichthouders hebben een eigen domein waarin ze in vrijheid moeten kunnen en willen handelen. Anders gezegd, in de hele keten van de onderwijsorganisatie is er behoefte aan ruimte.
Vandaar de prangende vraag: als iedereen behoefte heeft aan ruimte, waarom is die er dan niet? Waarom is er dan zo vaak de frustrerende ervaring beslissingen te moeten nemen die ingaan tegen de persoonlijke en beroepsgroep-eigen professionele maatstaven? Waarom is er zo vaak die ervaring van een tekort aan ruimte waardoor er geen verschil gemaakt kan worden? Om nog maar te zwijgen over de vele creativiteit-dodende missieven die groepen elkaar aandoen.
We kunnen nu eindeloos zoeken naar oorzaken en modder gaan gooien naar degene die beperkingen oplegt. We kunnen ook gaan kijken naar verstandige inzichten die helpen om te realiseren waar iedereen behoefte aan heeft.
Twee inzichten
Mogelijk helpen twee inzichten ons verder. Het eerste is dat het in de keten van de onderwijsorganisatie van groot belang is dat iedereen trouw blijft aan de eigen verantwoordelijkheid. Noem het: zich toelegt op rolvast gedrag. Voor interne toezichthouders bieden de taken en verantwoordelijkheden uit de statuten daar een goede basis voor. Laat statutaire werkwoorden als goedkeuren en toezichthouden hun werk doen en er zal weinig vrees zijn voor roloverschrijdend gedrag. Zo zijn er ook functie-gerelateerde werkwoorden te benoemen voor de andere schakels in de keten. Kijk maar naar beroepsstandaarden. Als iedereen doet wat hij of zij doen moet, is er al veel gewonnen en daarmee ruimte gecreëerd.
Het tweede inzicht is dat professionele ruimte niet moet worden geclaimd maar jou wordt geschonken. Je ontvangt dus op voorhand ruimte om je werk goed te kunnen doen en om je verantwoordelijkheden voor precies jouw waardevolle bijdrage te kunnen leveren.
Managers zeggen altijd moeite te hebben met loslaten terwijl ze helemaal niet hoeven te leren om los te laten – in plaats van zekerheid en beheersing los te laten mogen zij ruimte schenken. Wie kan daar nu tegen zijn?
Deze Open Mind verschijnt binnenkort ook in Schoolmanagement Totaal
